روز نو :متحدان سیاسی ایران از شرق آسیا تا اروپا، حالا در رقابتی تنگاتنگ برای در اختیار گرفتن بازارهای جهانی نفت و گاز هستند و ایران خارج از این میدان، نظاره‎گر تکاپوی جهان برای تغییر موقعیت و نقشه تامین انرژی در جهان است.

به نظر می‌رسد روسیه تصمیم خود را برای استفاده از گاز به عنوان اسلحه‎ای سیاسی و امنیتی گرفته است. این چنین است که اروپا با این تصمیم در وضعیتی سخت و شرایطی ویژه قرار می‌گیرد. اروپایی‌ها پیش از این بارها و بارها نسبت به وابستگی به گاز روسیه هشدار داده بودند. در حالی این هشدارها ادامه داشت که ایران در دهه 80 شمسی تلاش داشت، گاز طبیعی خود را به این قاره برساند اما همواره مذاکرات با دستاوردی در قامت هیچ همراه بود.

حالا اما تعلل ایران از حضور در بازار جهانی گاز نتایج عجیب خود را نشان می‌دهد. فرصت‌ها در حالی از دست می‌رود که مهرداد عمادی، مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا، در سخنانی رسمی تاکید کرده است که ایران خودخواسته از بازار نفت و گاز خارج شده است. او معتقد است در مورد گاز محدودیت خودخواسته‌ای که ایران بر خود تحمیل کرده باعث شده درها باز نشوند، اما اگر ایران توان این را داشته باشد که اطمینان‌افزایی کند ممکن است قراردادهایی منعقد شود، در هر حال ایران خودخواسته روی پنجره دیوار کشید و اکنون اگر پنجره‌ای هم باشد، بسیار کوچک خواهد بود.

با این حال جنگ روسیه علیه اوکراین فرصت تازه‎ای را پیش‌روی ایران برای حضور در بازار انرژی قرار داد، اما به نظر می‎رسد ایران هنوز در همراهی با روسیه فرصتی تاریخی را از دست داده است.

جنگ انرژی در راه است؟

تصمیم روسیه برای استفاده از گاز طبیعی به‌عنوان اسلحه اقتصادی-سیاسی و قطع فروش این کالا به لهستان و بلغارستان، در بحبوحه جنگ اوکراین، آسیب‌پذیری بازار بی‌ثبات انرژی‌های فسیلی اروپا در برابر ظرفیت‌های صادرات گاز روسیه را آشکار کرد؛ وضعیت دشواری که می‌شد از بروز آن، از راه متنوع ساختن منابع عرضه انرژی به این قاره طی دو یا سه دهه قبل، پیشگیری کرد.

در سال ۲۰۲۱، پیش از آغاز جنگ اوکراین، اتحادیه اروپا ۱۵۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی (معادل روزانه ۳۸۰ میلیون متر مکعب) از روسیه وارد کرد که این حجم معادل ۴۵ درصد کل واردات گاز اتحادیه و ۴۰ درصد مجموع مصرف سالانه آن بود.

مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا، در سخنانی رسمی تاکید کرده است که ایران خودخواسته از بازار نفت و گاز خارج شده است. مهرداد عمادی، معتقد است در مورد گاز محدودیت خودخواسته‌ای که ایران بر خود تحمیل کرده باعث شده درها باز نشوند، اما اگر ایران توان این را داشته باشد که اطمینان‌افزایی کند ممکن است قراردادهایی منعقد شود

راهکار اروپا چیست؟

طرح ۱۰ماده‌ای اتحادیه اروپا که به‌منظور خنثی کردن فشار‌های روسیه و کاهش تکیه بر صادرات گاز آن کشور، بر اساس پیشنهادهای آژانس جهانی انرژی، تدوین شده، بیش از هر راهکار دیگری بر دو اقدام کوتاه‌مدت استوار است: افزایش واردات گاز از سایر کشورها بجز روسیه و کاهش مصرف گاز.

حالا ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان گاز طبیعی جهان می‌تواند بخشی از گاز مورد نیاز قاره سبز را تامین کند اما به نظر می‌رسد هنوز سیاست ایران استوار بر استفاده از این فرصت نیست.

ایران با اختلاف اندکی بعد از روسیه، دومین دارنده منابع گاز طبیعی جهان و بعد از ونزوئلا، عربستان و کانادا، چهارمین دارنده بزرگ منابع نفت جهان است. به عبارتی ساده‌تر، ایران ۱۷ درصد از ذخایر گاز و ۹ درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار دارد. در مقام مقایسه، ۶ درصد از نفت و ۲۰ درصد از گاز جهان در اختیار روسیه قرار دارد.

بازارهای نفت تقدیم روسیه می‌شود

جدا از بیرون ماندن ایران از بازارهای جهانی گاز، حالا ایران با بحران تازه‌ای هم روبروست. بحرانی جدی که به از دست رفتن بازارهای تحریمی نفت ایران منجر شده است. حالا طبق آمار رسمی صادرات نفت روسیه به چین در ماه مه نسبت به مدت مشابه سال میلادی گذشته، ۵۵ درصد افزایش پیدا کرد و عربستان سعودی را به عنوان بزرگترین صادرکننده، کنار زد.

اداره کل گمرک چین اعلام کرد واردات نفت از روسیه شامل واردات از طریق خط لوله سیبری شرقی اقیانوس آرام و واردات دریابرد از بنادر اروپایی و خاوردور روسیه، مجموعا به حدود ۸.۴۲ میلیون تن رسید. این رقم معادل ۱.۹۸ میلیون بشکه در روز نفت بود و حدود یک چهارم در مقایسه با ۱.۵۹ میلیون بشکه در روز در آوریل، رشد داشت.

شرکت‌های دولتی چین از جمله غول نفتی سینوپک و ژنهوآ اویل، تحت تاثیر تخفیف‌های چشمگیری که مسکو پس از تحریم مشتریان غربی در واکنش به جنگ در اوکراین، عرضه کرد، خرید نفت روسیه را افزایش داده‌اند.

حالا بررسی‎ها نشان از آن دارد که تخفیف‎های روسیه بازار نفت تحریمی ایران را نیز نشانه رفته است. بازار نفت روسیه پیش از این متمرکز در اروپا بود اما حالا با توجه به تحریم‎هایی که از راه رسیده، این کشور وارد بازار آسیا شده است. ایران در سال‌های اخیر نفت خود را به بازارهای آسیایی رسانده است و افزایش عرضه در این بازار به معنی از دست رفتن موقعیت ایران است.

شرکت‌های دولتی چین از جمله غول نفتی سینوپک و ژنهوآ اویل، تحت تاثیر تخفیف‌های چشمگیری که مسکو پس از تحریم مشتریان غربی در واکنش به جنگ در اوکراین، عرضه کرد، خرید نفت روسیه را افزایش داده‌اند

حتی افزایش احتمال خروج روسیه از اروپا نیز نتوانسته است بازار نفت اروپا را در اختیار ایران قرار دهد.

حضور ونزوئلا، شریک دیگر ایران در بازارهای اروپا

انتظار می‌رفت با احیای برجام، ایران امکان ورود به بازار نفت اروپا را بیابد اما حالا شریک دیگر ایران یعنی ونزوئلاست که آماده حضور در بازارهای اروپا می‌شود و طبق آخرین اخبار رسمی منتشر شده با موافقت آمریکا، صادرات نفت ونزوئلا به اروپا پس از دو سال از سر گرفته شد.

خبرگزاری رویترز از حرکت نخستین نفتکش ایتالیایی به ظرفیت ۶۵۰ هزار بشکه نفت از ونزوئلا به مقصد اروپا خبر داده است.

این نخستین محموله نفتی است که پس از حدود دو سال از ونزوئلا راهی اروپا می‌شود.

اوایل ماه جاری میلادی رسانه‌ها از موافقت آمریکا با این کار خبر داده و هدف دولت جو بایدن را «تلاش برای کاهش وابستگی اروپا به نفت روسیه و تشویق نیکلاس مادورو به گفتگو با مخالفان» اعلام کرده بودند.

در شرایط کنونی ایران، کشوری که یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر هیدروکربوری در جهان است؛ موقعیت ژئوپلتیک خود را در بازارهای جهانی انرژی از دست داده است و فرصت ویژه و کمیابی که برای احیای برجام و بازگشت به بازارهای جهانی نفت وجود دارد نیز در حال از دست رفتن است.

اقتصاد ایران بی‌تردید در سال‌های آتی با تداوم شرایط مذکور با بحرانی جدی روبرو می‌شود. بحرانی که همین حالا نیز نشانه‎هایش آشکار است.