سعیده علیپور

صاحبنظری به طنز و صد البته گلایه عنوان می‌کرد که «کشورهای توسعه‌یافته همسایه، ‌باید سپاسگزار ایران باشند. آنها بخش عمده‌ای از توسعه خود را مدیون بی‌سیاستی و کج‌سلیقگی ما هستند». منظورش واضح به نظر می‌رسید. نگاهی به آنچه در دهه‌های اخیر در کشور رخ داده، شاید به نوعی مؤید مدعای اوست؛ از تاراندن سرمایه‌گذاریان خارجی گرفته تا تحصیلکردگان و نخبگان از کشور. از سرازیر کردن سرمایه‌ ایرانیان به کشورهایشان تا فرصت‌سوزی ما در در صنعت توریسم. صنعتی که بیش از آنچه لنگ زندنش، به دلیل تحریم و فشارهای اقتصادی خارجی باشد، ناشی از تحریم‌هایی است که خودمان برای خودمان طراحی کردیم! نقصی که گذشته از بی‌توجهی به زیرساخت‌های صنعت گردشگری، به انواع و اقسام شرط و شروط و خط قرمزها و محدودیت‌های امنیتی.... باز می‌گردد که حتی خارجی‌های شیفته ایران را هم مجاب می‌کند که عطای این جاذبه‌های تاریخی را به لقایش ببخشند. موضوعی که در روزهای اخیر حتی صدای عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را هم در آورد و با بیان اینکه برای سیاست‌های گردشگری وزارتخانه، هیچ خط قرمزی قائل نیست به این نکته نیز اشاره کرد که: «متأسفانه از بعد از انقلاب با افرادی مواجه هستیم که با شادی و زیبایی و اصلا حتی با معماری مشکل دارند و می‌گویند این کارها طاغوتی است».

صنعتی که می‌توانست جبران تحریم‌ها باشد

می‌گویند صنعت گردشگری نقش مهمی در توسعه اقتصادی، رشد درآمد ارزی و اشتغال کشورها ایفا می‌کند. و آنگونه که معروف است بعد از نفت بزرگترین صنعت پول‌ساز در سراسر جهان محسوب می‌شود.

وضعیت کشور ما با وجود دارا بود آثار تاریخی کهن و همچنین پتانسیل‌های فرهنگی و طبیعی فراوان در حالی که نفت کشور به دلیل تحریم‌ها بازاری نداشت، می‌توانست کار و بار از رونق‌افتاده کشور را سکه کند. اما با وجود پتانسیل‌های فراوان، صنعت توریسم در کشور در حدی نیست که بتوان آن را کمک حال اقتصاد نحیف ایران دانست. این وضعیت با آغاز بحران همه‌گیری کرونا نیز در کشور تشدید شده بود و کار به جایی رسیده بود که در سه ماهه نخست سال 1399 تنها 74 توریست خارجی به کشور سفر کردند. گرچه با آغاز واکسیناسیون در کشور و پایان نسبی کرونا رشد صنعت خارجی تا حدی به وضع قبل از کرونا بازگشت و در سال 1400 حدود 2 میلیون توریست خارجی به ایران آمدند و بر‌اساس آمارهای رسمی در سه ماهه اول سال 1401 هم بیش از 715 هزار توریست به ایران سفر کردند، اما باز هم ماجرا به سویی پیش نرفت که صنعت گردشگری در ایران را صنعتی جاندار بدانیم.

در حالی که به نظر می‌رسد که میزان گردشگران کشور رشد خوبی نسبت به گذشته خواهد داشت اما این موضوع باز هم در قیاس با ظرفیت واقعی کشور و در مقایسه با کشورهای همسایه ناچیز به شمار می‌رود. موضوعی که به نظر می‌رسد بیش از هر چیز نیازمند تغییر نگرش مسئولان کشور است.

چشم‌انداز گردشگری ایران

هرچند در سال ۲۰۲۰ و بر اثر محدودیت‌های کرونایی، صنعت گردشگری با رشد منفی ۵۰.۴ درصدی مواجه و ۴۹۰۰ میلیارد دلار از ارزش این صنعت کاسته شده بود، اما در سال ۲۰۲۱ و با کاهش محدودیت‌های کرونایی، هزار میلیارد دلار از طریق گردشگری عاید اقتصادهای جهان شد.

در این میان شورای جهانی سفر و گردشگری از رشد ۴۰ درصدی صنعت گردشگری ایران در سال ۲۰۲۱ خبر داد. خبری که به نظر خوش می آمد اما مقایسه اش با کشورهای دیگر و حتی کشورهای همسایه، حقیرانه بودن این عدد را نشان می داد. در حالی که اعلام شد سه میلیون نفر گردشگر خارجی ۲.۵ میلیارد دلار در ایران طی این سال هزینه کردند، در کشور ترکیه در همسایگی ایران این درآمد 24 میلیارد دلار نصیب ترک‌ها کرد.

این در حالی است که مطابق با سند چشم‌انداز بیست‌ساله جمهوری اسلامی لازم است سهم ایران از شمار گردشگران جهانی به 1.5 درصد در سال 1404 افزایش یابد، یعنی حدود 20میلیون نفر گردشگر از بازار جهانی را سالانه به خود جذب کند که این امر مستلزم سرمایه‌گذاری بیش از سه‌هزار میلیارد تومان در این صنعت با سهم حدودا 16 درصدی بخش دولتی و مابقی از بخش خصوصی است. همچنین، طبق سند چشم‌انداز، سهم ایران از درآمد گردشگری جهانی باید به دو درصد در سال 1404 رشد یابد؛ به‌گونه‌ای که کشور ایران در سال 1404 سالانه نزدیک 30میلیارد دلار از محل گردشگر ورودی، درآمد کسب کند. اما با روند کنونی، رسیدن به دو درصد از درآمد جهانی گردشگری در ایران بسیار سخت و شاید دست‌نیافتنی باشد؛ چراکه به دلیل اعمال برخی از سیاست‌های امنیتی بسیاری از گردشگران کشورهای توسعه یافته که قدرت هزینه‌کرد خوبی در کشور دارند از آمدن به ایران منصرف می‌شود و به همین دلیل اغلب گردشگران خارجی کشور محدود به کشورهای عراق و افغانستان و پاکستان خواهد بود.

در حالی که اعلام شد گردشگران خارجی در سال 2021 حدود ۲.۵ میلیارد دلار در ایران هزینه کردند، در ترکیه در همسایگی ایران این درآمد 24 میلیارد دلار بوده است

درسی که باید از ترکیه بگیریم

گردشگری به‌‌‌عنوان قطب مهم و اصلی اقتصاد ترکیه به‌‌‌شمار می‌رود که تا پیش از همه‌گیری کرونا نزدیک به 13‌درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را به خود اختصاص می‌‌‌داد و حتی در سال 2019 این میزان به 17‌درصد نیز رسید. در سال 2019، حدود 51‌میلیون گردشگر بین‌المللی به ترکیه سفر کردند که درآمد 30‌میلیارد دلاری برای این کشور به‌‌‌همراه داشت. این در حالی است که در سال 2019 ورود 45‌میلیون گردشگر به این کشور بخش عمده‌ای از مشکلات اقتصادی دولت اردغان را مرتفع کرد. این امر نشان می‌‌‌داد که ترکیه حتی فراتر از برآوردها در صنعت توریسم گام برداشته و در صورت ادامه این روند تا سال 2023 امکان ورود حتی 100‌میلیون گردشگر را خواهد داشت هرچند برآوردها در سند چشم‌‌‌انداز 2023 برای صدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه جذب 63‌میلیون گردشگر خارجی و کسب درآمد 48‌میلیارد دلاری است.

به اعتقاد کارشناسان گردشگری بین‌المللی، کاهش ارزش لیر ترکیه به واسطه تورم بی‌سابقه در این کشور در یک رابطه معنادار با یکدیگر قرار گرفتند به‌طوری که با کاهش هرچه بیشتر ارزش لیر، میزان گردشگران خارجی به این کشور افزایش می‌یابد. موضوعی که این کشور با پشتوانه آزادی های نسبی که برای گردشگران خارجی فراهم کرد، توانست بخشی از مشکلات را حل کند. درسی که به نظر می‌رسد ایران باید می‌گرفت و نگرفت و با وجود کاهش چشمگیر ارزش ریال نتوانست آن بهره‌ای که ترکیه از گردشگران خارجی بُرد را از توریسم نصیب خود کند.

به دلیل اعمال برخی سیاست‌های امنیتی، بسیاری از گردشگران کشورهای توسعه‌یافته که قدرت هزینه‌کرد خوبی دارند از آمدن به ایران منصرف می‌شوند و گردشگران خارجی ما محدود به کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان شده‌اند

هر گردشگری حواشی خود را دارد!

در این میان عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث، گردشگری و صنایع دستی در گفت‌وگویی که به تازگی با روزنامه شرق داشته گفته است: «دوقطبی بین ایران باستان و ایران پس از اسلام بین علما و برخی افراد مسئول بسیار جدی بود.ی کی از جاهایی که من زیر میز زدم همین موضوع بود و امروز وقتی در مورد کوروش و داریوش و کتیبه‌های تاریخی و... صحبت می‌کنم، کسی نمی‌گوید ضرغامی هم سکولار و طاغوتی شده است!».

او در پاسخ به این سوال که در چند سال اخیر در برخی از شهرها مثل مشهد با یک‌سری اظهارات، اقدامات و محدودیت‌ها روبه‌رو بوده‌ایم، پاسخ داد: «اگر منظور شما این است که در مورد آقای علم‌الهدی صحبت کنم، در حال حاضر چنین برنامه‌ای ندارم و فعلا مسئله من نیست. اما برای سیاست‌های گردشگری وزارتخانه، هیچ خط قرمزی قائل نیستیم و با توجه به اینکه گردشگری و شادی و تفریح حق همه مردم است، این سیاست‌ها را در همه کشور اعمال می‌کنیم و هر جایی هم مانعی باشد، مانع را برطرف می‌کنیم تا مردم از حقشان بهره‌مند شوند. مشهد در کنار بخش زیارتی یکی از مراکز تفریحی بزرگ کشور است و به طور میانگین افرادی که برای زیارت به مشهد می‌آیند، حدود دو ساعت برای زیارت می‌روند و باقی زمان را در بخش‌های دیگر تفریحی حضور دارند. البته من به معنویت مشهد حساس هستم و معتقدم باید این فضا حفظ شود».

او معتقد است «هر گردشگری حواشی خودش را دارد! اروپایی‌ها می‌آیند، مسئله جاسوس‌بودن داریم. مثلا در فلان منطقه یک عکس می‌اندازند، دستگیر می‌شوند و باید دنبال داستان را بگیریم و پیگیری کنیم. گردشگر قطری آمده رفته شکار و دستگیر شده و ماجرای خودش را دارد و عراقی‌ها هم حواشی خودشان را دارند. در هر حالتی تلاش ما این است که مشکلات گردشگری را حل کنیم و بروز این مسائل برای گردشگران طبیعی است. اما من هنوز این مسئله اخلاقی را به عنوان موضوعی که روی عملکرد گردشگری مشهد سایه بیندازد، نمی‌دانم. نمی‌توانم بگویم نیست، اما می‌گویم آن را در حدی که گردشگری مشهد را به خطر بیندازد نمی‌دانم».

ایران با وجود میراث غنی تاریخی و طبیعی، سالهاست که سهم ناچیزی در صنعت گردشگری جهان دارد. سهمی که می‌توانست افزون‌تر باشد اما حال کشورهای همسایه ایران نظیر امارات و عربستان و ترکیه و ارمنستان آن را نصیب خود کرده‌اند.