«80 درصد مشکلات ناشی از بی‌عرضگی و بی‌فکری مسئولان است»؛ این سخنان علیرضا زاکانی، شهردار تهران، است در زمانی که هنوز به‌عنوان شهردار تهران انتخاب نشده و یکی از نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری بود. فیلمی که به‌تازگی دوباره در فضای مجازی بازنشر شده است. شهردار تهران در نخستین نشست خبری خود هم این سخنان را تکرار کرد و گفت: «قبلا می‌گفتم ۸۰ درصد مشکلات ربطی به تحریم ندارد، الان می‌گویم ۱۰ درصد از مشکلات کشور هم به‌خاطر تحریم نیست و اگر کمی بیشتر سر‌به‌سرم بگذارید، می‌گویم پنج درصد...».

این روزها، شهروندان تهرانی در هوای آلوده ساعت‌ها در ایستگاه اتوبوس منتظر اتوبوس‌های فرسوده و از رده خارج‌شده هستند و مسافرانی که باید عبور چند قطار پرمسافر را نظاره‌گر باشند تا بتوانند خود را در واگن‌های مترو که در حال انفجار است جای دهند، منتظر تدبیر مدیرانی هستند که می‌گویند تحریم‌ها اثری بر اداره شهر و کشور ندارد.

مدتی پیش مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، به افزایش قیمت ارز در کشور اشاره کرد و گفت: دلار تبلیغی و هیجانی رشد پیدا می‌کند و باید این اتفاق مهار شود. ما در کشورهای همسایه چنین چیزی را شاهد نیستیم. با این قیمت نه‌تنها در خریدهای خارجی به مشکل برمی‌خوریم، بلکه در مسائل و مصارف داخلی نیز با مشکل مواجه می‌شویم.

روز گذشته نیز علیرضا زاکانی، شهردار تهران، باز هم سخنان خود را درباره بی‌اثری تحریم‌ها تکرار کرد و به رسانه‌ها گفت:‌ بنده پیش از این نیز درباره این موضوع صحبت کردم که تحریم‌ها سهم کوچکی در کارها دارند و بخش درخور توجهی به کادرسازی برمی‌گردد. البته نباید از آشوب‌های اخیر در کشور نیز غافل شویم و ظلم بسیار زیادی به کشور شد و دشمن کادرسازی کرد که در این زمینه معادلات اقتصادی در کشور را به هم بزند که مطمئنا در این مسیر باز هم موفق نخواهد شد.

وی با تأکید بر اینکه مردم به سراغ خرید دلار نروند، گفت: حتما قیمت دلار پایین می‌آید و این قیمت‌هایی که امروز بین ۴۳ تا ۴۵ هزار تومان عنوان می‌شود، دروغ محض است. مردم بدانند همان‌طور که در بورس هم صادقانه گفته شد قیمت‌ها تغییر می‌کند، در بحث دلار هم باید اشاره شود که قیمت دلار حتما کاهش پیدا خواهد کرد. این پروژه دشمن است و یقین بدانید در این پروژه بار دیگر دشمن شکست می‌خورد. دولت نیز تلاش بسیاری را برای رفع مشکلات در کشور انجام می‌دهد، اما از این نکته نباید غافل شویم که این مشکلات انباشته از گذشته است و نمی‌توان یک‌شبه آن را حل‌وفصل کرد. همه باید دست به دست هم دهیم تا مشکلات برطرف شود.

محمد علیخانی، رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای پنجم شهر تهران معتقد است: آنها که تحریم‌ها را بر اداره شهر و کشور بی‌اثر می‌دانند، دروغی بزرگ می‌گویند. تحریم‌ها بر هوایی که تنفس می‌کنیم، اثر دارد تا اتوبوس فرسوده‌ای که دیگر توان جابه‌جایی مسافران هرروزه شهر را ندارد و مردم اثرات تحریم را با پوست، گوشت و وجودشان لمس کردند.

وی ادامه داد:‌ یکی از مدیران کنونی شهری اعلام کرد دلیل وجود گاز متان وام‌های بین‌المللی بود که درخصوص استحصال گاز متان پرداخت می‌شد و امکان استفاده از این تسهیلات بین‌المللی فراهم نشد و اثراتش را بر آلودگی آن منطقه مشاهده کردیم. در حوزه سرمایه‌گذاری‌های مختلف در حوزه شهری تحریم‌ها باعث شده سرمایه‌گذاران خارجی عقب‌نشینی کنند که تنها یک نمونه کوچک آن را درباره گاز متان اعلام کردند. همچنین مازوت‌سوزی که دیگر نمی‌توانند منکر آن شوند، به‌ دلیل محدودیت‌هایی است که در حوزه گاز و سرمایه‌گذاری در این حوزه ایجاد شده است. پیش‌ از این ما آلودگی هوا را در شهرهای بزرگی مثل تهران و چند کلان‌شهر دیگر شاهد بودیم، اما آلودگی هوا به شهرهای کوچک و روستاها هم رسیده است و این تنها به‌خاطر تردد خودروها نیست. در دوره‌ گذشته برای پروژه شهید متوسلیان سرمایه‌گذار خارجی اعلام آمادگی کرد که بعد از شدت تحریم‌ها از این سرمایه‌گذاری منصرف شد.

علیخانی با اشاره به مشکلاتی که اتوبوس‌های گازسوز برای مخازن سی‌ان‌جی داشتند، گفت: این اتوبوس‌ها از رده خارج‌شده بودند؛ زیرا ترکیدن هر مخزن گاز مانند انفجار یک موشک در وسط شهر تهران بود که برای پیشگیری از هر گونه حادثه ناگواری این اتوبوس‌ها دیگر فعالیت نمی‌کردند. پس از پیگیری مشکلات رانندگان اتوبوس گازسوز که به شورا آمده بودند، مسئول این حوزه در وزارت کشور به من اعلام کرد که این مخازن باید از خارج از کشور وارد شوند. البته در قم یا یزد هم این مخازن تولید می‌شد که اداره استاندارد آنها را تأیید نمی‌کرد. بنابراین این اتوبوس‌ها از رده خارج شدند تا مخازن استاندارد وارد شود. همچنین در بحث 

630 واگن نیز مشکل اصلی پیش‌پرداخت این قرارداد بود که به‌ دلیل تحریم با چالش روبه‌رو شده بود. حقیقت آن است که 80 درصد چالش‌ها که امروز با آن درگیر هستیم، ناشی از تحریم است و 20 درصد به ‌دلیل آنچه آنها بی‌غیرتی می‌دانند؛ هرچند من با این ادبیات موافق نیستم و آنچه را آنها عنوان کردند می‌گویم.

وی با اشاره به عقیده آیت‌الله هاشمی و حجت‌الاسلام روحانی درباره اینکه باید مشکلات ما با خارج حل شود تا کشور بتواند در سایه تنش‌زدایی یک مقدار نفس بکشد، گفت: مشکلات خارجی نیز با حکمرانی و تصمیم‌گیری درست قابل حل است. با دیپلماسی حساب‌شده در سطح بین‌الملل می‌توان مشکلات خارجی را برطرف کرد نه اینکه با ادعای گرفتن امتیازات بیشتر مذاکرات برجام را قفل کرد. سخن از تولید داخلی می‌کنند اما بخش مهمی از ناوگان حمل‌‌ونقل عمومی در خارج از کشور تولید می‌شود. در حوزه نفت اعلام کردند که اگر 240 میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری نشود، تا هشت سال آینده واردکننده نفت و گاز خواهیم شد. مشکل اصلی در کشور لجبازی است. حاضر نیستیم به‌خاطر اشتباهاتمان عذرخواهی کنیم. گام اول برای اصلاح، پذیرش اشتباه است نه اینکه با مردم لجبازی کنیم و وضع را روز‌به‌روز بدتر کنیم. کسانی که ادعا می‌کردند دوماهه اتوبوس وارد کرده‌اند، اکنون بیش از یک سال گذشته، چرا خبری از اتوبوس‌های جدید نیست. بسیاری از تجهیزات شهری مانند دوربین‌های کنترل ترافیک قدیمی شدند و این تجهیزات هنوز به‌روزرسانی نشده است؛ اینها اگر اثر تحریم نیست به چه دلیل است؟

مدیران دیگری که تجربه اداره تهران در دوره تحریم‌ها را دارند نیز هم‌نظر با علیخانی هستند. ابوالفضل قناعتی، عضو شورای شهر چهارم، درباره آثار تحریم‌ها در سال‌های 91 تا 93 در شهرداری گفت: تحریم‌ها بیشترین اثر خود را بر حوزه حمل‌ونقل عمومی گذاشت و ما در بحث خرید تجهیزات زیرساختی مترو مانند سیگنالینگ و هواکش‌ها دچار مشکل شده بودیم. خرید اتوبوس و واگن مترو که نیاز به ارز داشت نیز از چالش‌های دیگر این دوره از مدیریت شهری بود. حتی خرید بخشی از تجهیزات پل صدر و تونل نیایش هم دچار مشکل شد.

معاونت برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورای شهرداری تهران هم در دوره گذشته مدیریت شهری گزارشی درخصوص اثرات تحریم‌های احتمالی بر شهر با استفاده از تحولات بودجه‌ای سال‌های 91 تا 93 که دوران شوک ارزی بود، تهیه کرده بود.

بر اساس پژوهشی که این معاونت انجام داده بود، بازگشت تحریم‌ها سه پیامد اصلی برای اقتصاد ایران به همراه دارد؛ سقوط صادرات نفت، تنگنای شدید در دسترسی به ذخایر ارزی و بروز تنگنا در صادرات غیرنفتی. مجموعه این سه پیامد، عرضه ارز به اقتصاد ایران را به صورت درخور توجهی کاهش می‌دهد. بهای تمام‌شده محصولات نهایی متناسب با نرخ رشد ارز متورم می‌شود، از این‌رو سطح عمومی قیمت‌ها افزایش می‌یابد. با افزایش سطح عمومی قیمت‌ها، مصارف هزینه‌ای (پرداخت‌های جاری) شهرداری تهران نیز به میزان قابل توجهی افزایش خواهد یافت؛ این مکانیسم در دوران شوک ارزی سال‌های ۹۰ تا ۹۳ منجر به جهش ۱۱۰درصدی مصارف هزینه‌ای شده بود.

بر اساس این پژوهش، افزایش نرخ ارز از دو کانال، هزینه‌های سرمایه‌ای شهرداری تهران را متأثر می‌کرد؛ نخست بخش درخور توجهی از مخارج پروژه‌های عمرانی از نوع مخارج ارزی است؛ بنابراین جهش نرخ ارز، هزینه اجرای پروژه عمرانی را از کانال مخارج ارزی پروژه‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌داد. همچنین افزایش نرخ ارز، سطح عمومی قیمت‌ها را افزایش داده و مخارج ریالی اجرای پروژه‌های عمرانی نظیر خرید خدمات پیمانکاری را متورم می‌کرد؛ بنابراین بازگشت تحریم‌ها و تبعات ارزی آن، مصارف سرمایه‌ای (پرداخت‌های عمرانی) شهرداری تهران را به میزان قابل توجهی افزایش می‌داد.

بر اساس این مطالعات، تحریم‌ها در منابع شهرداری از کانال پروانه‌های ساختمانی صادره نیز اثرگذار بود. عوارض در پروانه‌های ساختمانی، مهم‌ترین منبع مورد نیاز برای پوشش مخارج شهرداری تهران است؛ بنابراین درآمدهای شهرداری تهران بیش از هر چیز تحت تأثیر بخش ساختمان قرار دارد. حال با توجه به وضع و اهمیت نوسانات بخش ساختمان، این پرسش مطرح می‌شود که «اثر بازگشت تحریم‌ها بر فعالیت بخش ساختمانی چه خواهد بود؟».

بر اساس تجربه گذشته، به دلیل بروز تورم شدید هزینه ساخت‌وساز، مشتمل بر بهای تمام‌شده زمین و بهای تمام‌شده ساختمان به طور چشمگیری رشد می‌کند که این امر منجر به کاهش صرفه اقتصادی ساخت‌وساز می‌شود و تقاضا برای دریافت پروانه ساختمانی را به طور معناداری کاهش می‌دهد. با همین مکانیسم، طی دوران شوک ارزی، شاخص بهای خدمات ساختمانی به میزان 120 درصد افزایش یافت و در پی آن، تعداد پروانه‌های ساختمانی صادره نیز 70 درصد سقوط کرد. بر اساس تجربه گذشته که نشان از افزایش هزینه‌ها و مصارف بودجه‌ای دارد، با توجه به بروز تنگناها در تأمین مصارفی که شدیدا افزایش یافته، شهرداری تهران با سرعت بالایی به سمت کسب درآمد از محل تغییر اراضی کاربری می‌رود؛ بنابراین نزدیک به نیمی از رشد مصارف شهرداری تهران در سال‌های 90 تا 93 از محل افزایش بر درآمد حاصل از تغییر کاربری تأمین شد. این حرکت پرشتاب به سمت درآمد حاصل از تغییر کاربری اراضی در حالی رخ داد که این تغییرات بی‌رویه تبعات کالبدی، زیست‌محیطی و اجتماعی ناگواری برای شهر و شهروندان به همراه داشت، اما به دلیل رشد سرسام‌آور مصارف شهرداری در این دوران شوک ارزی، شهرداری به سمت درآمد تغییر کاربری رفت؛ به طوری که در فاصله سال‌های 90 تا 93 درآمد شهرداری از محل تغییر کاربری‌ها 940 درصد افزایش یافت.

بازگشت تحریم‌های بین‌المللی و جهش ارزی ناشی از آن، منجر به جهش شدید بهای تمام‌شده خدمات شهری می‌شود. بر اساس تجربه گذشته یعنی از ابتدای وضع تحریم‌های بین‌المللی تا تخلیه اثر تحریم‌ها در بازار ارز، بهای تمام‌شده خدمات شهرداری تهران 64 درصد جهش کرد. تحریم‌ها هفت اثر بر هزینه‌های شهرداری دارد؛ نخست افزایش شدید منابع مالی مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های عمرانی به‌ویژه توسعه مترو به دلیل جهش معادل ریالی مصارف ارزی پروژه‌ها بر اثر رشد نرخ ارز و نیز جهش مصارف ریالی پروژه‌ها بر اثر تورم. همچنین بروز تنگنا در فرایند واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای مورد نیاز پروژه‌های عمرانی نظیر واگن، حتی با فرض در اختیار داشتن ارز مورد نیاز برای واردات.

سومین تأثیر، افزایش قابل توجه هزینه‌های جاری و بهای تمام‌شده خدمات شهرداری بر اثر تورم ناشی از جهش نرخ ارز است. کاهش قدرت خرید پرسنل شهرداری تهران بر اثر رشد ارز و تورم که منجر به فشار بر شهرداری تهران برای جبران خرید ازدست‌رفته کارکنان شده و مشکلات منابع انسانی را تعمیق می‌کند، چهارمین اثر تحریم‌های احتمالی جدید است. تعمیق رکود بخش ساختمان و افزایش تنگناهای شهرداری تهران در کسب عوارض و پروانه‌های ساختمانی بر اثر جهش هزینه ساخت‌وساز و ریسک فعالیت اقتصادی، دشوارشدن اخذ تسهیلات بر اثر جهش نرخ سود و افول قدرت وام‌دهی بانک‌ها و بروز کسری بودجه قابل ملاحظه و ریسک سوق‌یافتن شهرداری به سمت درآمدهایی نظیر درآمد حاصل از تغییر کاربری، اثرات دیگر خروج آمریکا از برجام و آغاز تحریم‌های احتمالی جدید در بودجه شهرداری تهران است.

همچنین بر اثر تورم ناشی از رشد نرخ ارز، برخی متغیرها مانند قیمت منطقه‌ای املاک و مخرج محاسبه مالیات بر ارزش‌افزوده افزایش یافته و برخی سرفصل‌های درآمدی شهرداری تهران افزایش می‌یابد. اما این افزایش در برخی سرفصل‌های درآمدی، پاسخ‌گوی رشد سریع مصارف بودجه‌ای نیست و در نهایت تنگناهای مالی شهرداری تهران عمیق‌تر می‌شود. مشکلاتی که در این پژوهش به آن اشاره شده، چالش‌های امروز شهر تهران هستند.