روز چهارشنبه ايران و اتحاديه اروپا از انجام دور جديدي از گفت‌وگوها ميان ايران و اتحاديه اروپا در دوحه، پايتخت قطر خبر دادند. اين مذاكرات بعد از ماه‌ها بار ديگر نام برجام را در رسانه‌ها زنده كرده است، آن‌هم در شرايطي كه رسانه‌ها در مورد يك توافق موقت و غيررسمي ميان ايران و امريكا سخن مي‌گفتند كه اين گمانه را تقويت مي‌كرد كه فعلا خبري از احياي برجام و از سرگيري مذاكرات در اين مورد نيست. مذاكرات با نماينده اتحاديه اروپا كمتر از ده روز بعد از آن انجام مي‌شود كه علي باقري، مذاكره‌كننده ارشد هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران در ابوظبي، پايتخت امارات متحده عربي با همتايان خود از سه كشور اروپايي طرف برجام (آلمان، بريتانيا و فرانسه) ديدار و گفت‌وگو كرد. مذاكرات ابوظبي، دومين دور مذاكرات باقري با همتايانش از سه كشور اروپايي از ابتداي سال جاري بود. دوم فروردين ماه سال جاري باقري در اسلو با ديپلمات‌هاي سه كشور اروپايي ملاقات كرد، اما مذاكرات با اتحاديه اروپا در طول ماه‌هاي گذشته همچنان متوقف مانده‌بود. علي باقري، معاون وزير امور خارجه ايران و انريكه مورا، معاون دبيركل سرويس اقدام خارجي اتحاديه اروپا گفته‌اند كه گفت‌وگوهاي دو روزه ايران و اتحاديه اروپا در مورد طيف وسيعي از مسائل از جمله برجام يا آن‌گونه كه مذاكره‌كننده ايراني گفته است «مذاكرات رفع تحريم‌ها» گفت‌وگو شده است. پيش از اين باقري و مورا شهريورماه سال گذشته در حاشيه نشست سالانه مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نيويورك ديدار كرده ‌بودند. مذاكرات احياي برجام در قالب ايران، ۱+۴ و امريكا از اسفند ماه سال گذشته متوقف شده‌بود، اما بعد از آنكه تيرماه سال گذشته يك دور مذاكره غيرمستقيم ميان باقري و رابرت مالي، نماينده ويژه وزارت خارجه امريكا در امور ايران با ميانجيگري مورا در دوحه برگزار شد، طرف‌ها توافق كردند كه مردادماه سال گذشته نشست ديگري در وين برگزار كنند، اما آن نشست هم بدون نتيجه بود. هرچند علي باقري در اظهارنظر خود در مورد اين ديدار اشاره‌اي به برجام و توافق هسته‌اي نكرده و از عبارت «مذاكرات رفع تحريم‌ها» استفاده كرده است، اما در تصويري كه انريكه مورا از ميز مذاكراتش با باقري در دوحه منتشر كرده است كتابچه‌اي روي ميز با عنوان JCPOA يا برجام وجود دارد كه نشان مي‌دهد يكي از دستور كارهاي اصلي اين نشست موضوع برجام بوده است.

مذاكرات دوروزه مورا و باقري در پي سلسله‌گزارش‌هايي در مورد ديدارهاي محرمانه مستقيم و غيرمستقيم ميان مقام‌هاي ايران و امريكا در طول هفته‌هاي گذشته منتشر مي‌شود. رسانه‌ها گزارش داده‌بودند كه اميرسعيد ايرواني، نماينده ايران در سازمان ملل متحد در طول ماه‌هاي گذشته چند دور مذاكره با رابرت مالي، نماينده ويژه وزارت خارجه امريكا در امور ايران در نيويورك انجام داده است. همچنين گزارش‌هايي در مورد مذاكرات غيرمستقيم ايران و امريكا در مسقط، پايتخت عمان منتشر شده است كه دست‌كم در يك دوره از آنها، علي باقري، معاون وزير امورخارجه ايران و برت مك‌گورك، هماهنگ‌كننده امور خاورميانه و شمال آفريقاي شوراي امنيت ملي امريكا حضور داشته‌اند.

روز گذشته علي باقري كني، معاون سياسي وزير امورخارجه و مذاكره‌كننده ارشد هسته‌اي ايران با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «جلسه‌اي جدي و سازنده با انريكه مورا در دوحه داشتم. در مورد طيفي از موضوعات از جمله مذاكرات رفع تحريم‌ها به بحث و تبادل نظر پرداختيم.» انريكه مورا، معاون دبيركل سرويس اقدام خارجي اتحاديه اروپا روز گذشته با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «ديروز و امروز [سه‌شنبه و چهارشنبه] گفت‌وگوهاي سختي با علي باقري‌كني، معاون وزير [خارجه ايران] در دوحه در مورد طيفي از مسائل مشكل دوجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي از جمله مسير پيش رو در خصوص برجام و همچنين رايزني در مورد خليج [فارس] (شامل استراتژي اتحاديه اروپا، فرستاده جديد اتحاديه اروپا در خليج [فارس] و توافق ايران و عربستان) داشتم.»

استفاني ليختن‌اشتاين، خبرنگار آزاد مي‌نويسد: «آن‌گونه كه من متوجه شده‌ام اين گفت‌وگوها بيشتر بر حمايت نظامي [ادعايي] از روسيه در جنگ اوكراين و همچنين پرونده هسته‌اي و بازداشتي‌ها متمركز بوده است. آن‌گونه كه من شنيده‌ام اين ديدار تلاش ديگري بود براي اينكه تنش‌ها كاهش پيدا كند. اين دو مقام در طول مذاكرات وين رابطه خوبي با هم پيدا كرده‌اند و كانال‌هاي گفت‌وگو را از زماني كه سپتامبر سال گذشته مذاكرات احياي برجام متوقف شد، از جمله از طريق ديدارهاي خصوص باز نگه داشتند. مورا در اين سفر همچنين با مقام‌هاي ارشد قطري در مورد مسائل ديگر ديدار و گفت‌وگو كرد.»

توافق غيررسمي غيرمكتوب؟

مذاكرات اخير در شرايطي انجام مي‌شود كه رسانه‌ها از نزديك شدن تهران و واشنگتن به يك توافق غيرمكتوب و غيررسمي خبر داده‌اند كه بر اساس آن دو طرف امتيازهايي را به يكديگر مي‌دهند. به نظر نمي‌رسد اتحاديه اروپا و سه كشور اروپايي، طرف مذاكره در خصوص اين توافق باشند. به اعتقاد كارشناسان، توافق احتمالي ميان ايران و امريكا، به خودي خود باعث توقف مذاكرات احياي برجام نمي‌شود و منافاتي با توافق هسته‌اي ۲۰۱۵ نخواهد داشت و فقط با هدف آتش‌بس سياسي و كاهش تنش ميان ايران و امريكا انجام مي‌شود. عبدالرضا فرجي‌راد، استاد جغرافياي سياسي معتقد است كه اروپايي‌ها پس از آنكه متوجه شدند پيشرفت‌هايي در مذاكرات ايران و امريكا ايجاد شده است، با اين هدف كه از محتواي اين مذاكرات با خبر شوند مذاكرات خود را با تهران از سر گرفتند. به گفته فرجي‌راد، هدف اروپا اين است كه از مذاكرات با ايران عقب نماند و فرصتي داشته‌باشد كه ضمن قرار گرفتن در جريان توافق‌هاي انجام‌شده، نگراني‌ها و مسائل مورد نظر خود را نيز به تهران منتقل كند. به گفته اين كارشناس روابط بين‌الملل از شرايط اين‌گونه برمي‌آيد كه مذاكرات ايران و امريكا موفقيت‌آميز بوده است، چرا كه آزادسازي بخشي از دارايي‌هاي بلوكه‌شده ايران در عراق بدون توافق امريكا امكان‌پذير نبود.
نيويورك‌تايمز هفته گذشته در گزارشي در خصوص محتواي اين توافق مدعي شد بر اساس اين توافق ايران تعهد مي‌دهد كه غني‌سازي اورانيوم خود را از سقف ۶۰ درصد فراتر نبرد، از حمله به نيروهاي امريكايي در عراق و سوريه توسط گروه‌هاي منتسب به خود جلوگيري كند، همكاري‌هايش را با بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تقويت كند و از فروش موشك بالستيك به روسيه خودداري كند. در مقابل امريكا متعهد مي‌شود از وضع تحريم‌هاي جديد اجتناب كند، نفتكش‌هاي خارجي حامل نفت ايران را توقيف نكند، به دنبال تصويب قطعنامه‌هاي جديد در شوراي امنيت سازمان ملل متحد و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي عليه ايران نباشد. به نوشته نيويورك‌تايمز همزمان با اين توافق، گفت‌وگوها براي آزادي سه زنداني دو تابعيتي ايراني- امريكايي و گفت‌وگوها براي آزادي امول بلوكه‌شده ايران در خارج از كشور هم ادامه دارد. به گزارش نيويورك‌تايمز مقام‌هاي امريكايي از تاييد ارتباط داشتن گفت‌وگوهاي مرتبط با آزادي زنداني‌ها با موضوع آزادي اموال بلوكه شده خودداري مي‌كنند.

سيگنال‌هاي احياي برجام؟

طرف‌هاي برجامي از ارديبهشت ۱۳۹۷ كه دولت دونالد ترامپ تصميم به خروج از برجام گرفت، به تدريج اجراي تعهدات خود را بر اساس اين توافق چندجانبه كه سال ۱۳۹۴ منعقد شده‌بود، متوقف كرده‌اند. ابتدا امريكا با خروج از برجام، تحريم‌هاي ثانويه عليه دولت‌ها و شركت‌هاي خصوصي خارجي را كه با ايران همكاري كنند از سر گرفت، پس از آن دولت‌ها و شركت‌هاي اروپايي همكاري‌هاي خود را با ايران قطع كردند و امريكا تلاش براي به صفر رساندن فروش نفت ايران را آغاز كرد. تهران در واكنش به اين اقدام‌ها، ۱۲ ماه به اروپايي‌ها براي جبران خروج امريكا از برجام فرصت داد، اما بعد از آنكه معلوم شد سه كشور اروپايي از تحريم‌هاي امريكا دنباله‌روي مي‌كنند، بر اساس برجام در پنج گام اجراي تعهدات خود را در توافق هسته‌اي متوقف كرد.
با پايان دوره رياست‌جمهوري دونالد ترامپ و انتخاب جو بايدن به رياست‌جمهوري امريكا، تصور مي‌شد كه ايران و امريكا بتوانند به سرعت اجراي تعهدات برجامي را از سر بگيرند. با اين حال، دولت امريكا اقدامي در راستاي بازگشت به برجام انجام نداد و در تهران هم تصويب قانوني در مجلس شوراي اسلامي، نه تنها باعث شد تمامي تعهدات ايران در برجام، از جمله همكاري‌هاي فرابرجامي با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي متوقف شود، بلكه سازمان انرژي اتمي موظف شد به شكل قابل توجهي قابليت‌هاي هسته‌اي ايران را تقويت كند.

ايران و كشورهاي باقيمانده در برجام، عاقبت فروردين‌ماه سال ۱۴۰۰ گفت‌وگوها براي احياي برجام را با امريكا آغاز كردند. عباس عراقچي، معاون وقت وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران از فروردين تا خرداد ۱۴۰۰ شش دور مذاكره در قالب ايران، ۱+۴ و امريكا در وين انجام داد. مقام‌هاي دولت دوازدهم مي‌گفتند كه مذاكرات وين به توافق نزديك شده است، اما با تغيير دولت در تهران، اين مذاكرات بار ديگر متوقف شد. آذر ماه سال ۱۴۰۰، چهار ماه بعد از آغاز به كار دولت سيزدهم، نخستين دور مذاكرات در قالب ايران، ۱+۴ و امريكا از سر گرفته ‌شد. اين مذاكرات فراز و نشيب‌هاي زيادي داشت و تا اسفند ۱۴۰۰ ادامه پيدا كرد، اما در طول سال ۱۴۰۱ تقريبا تمام گفت‌وگوها براي احياي برجام، جز يك دوره گفت‌وگو در وين متوقف شد.
گفت‌وگوهاي دو روز گذشته در دوحه، بار ديگر پس از ماه‌ها اميدها به احياي توافق هسته‌اي ۱۳۹۴ را زنده كرده و نشان مي‌دهد كه اين توافق هنوز كاملا از دستور كار خارج نشده است.