کُند، پراختلال و محدود القاب اینترنت ایران!

در روز گذشته پنجمین گزارش وضعیت کیفیت اینترنت ایران توسط کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک منتشر شد. بررسی داده‌های این گزارش نشان می‌دهد که تجربه کاربران ایرانی همچنان با سه گزاره پرتکرار در سال‌های اخیر یعنی «کُند»، «پراختلال» و «محدود» عجین است. به همین دلیل و برای دور زدن سیاست اشتباه فیلترینگ هم همچنان استفاده از فیلترشکن‌ها و استارلینک در کشور با استقبال چشمگیر مواجه است؛ تا جایی که معادل ۸۶ درصد از ایرانی‌ها و ۹۳/۸ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال فیلترشکن دارند و با وجود جر‌م‌انگاری اخیر مجلس برای استارلینک، همچنان استفاده از این اینترنت ماهواره‌ای در کشور افزایشی است.

در سال‌های اخیر، هربار با انتشار گزارش‌ها و اظهارات متعدد و متنوعی، اشتباه بودن تداوم فیلترینگ بیشتر از قبل آشکار می‌شود، اما تاکنون به‌غیر از رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتساپ گام مثبتی در جهت رفع یک‌باره و کامل محدودیت‌های اینترنت و شبکه‌های اجتماعی برداشته نشده است. درنتیجه هرچند دیگر از شنیدن گزاره‌ی تکراری «ایران در قعر رده‌بندی‌های کیفیت اینترنت است» تعجب نمی‌کنیم، اما نمی‌توان و نباید هم به این اینترنت بی‌کیفیت عادت کرد.

این درحالی‌است که انجمن تجارت الکترونیک این‌بار هم برای چندمین‌بار بر رفع کامل محدودیت‌های اینترنت در کشور برای پایان دادن به فیلترینگ به‌عنوان یک زیان جمعی، ملی، امنیتی و اقتصادی تاکید کرده است. طبق اعلام این انجمن، می‌توان با تغییر سیاست داخلی از طریق رفع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های کاربردی و مهارتی و بهبود وضعیت شبکه (حذف اختلالات تحمیلی به‌بهانه جلوگیری از عملکرد فیلترشکن‌ها)، تجربه‌ی بهتری را برای کسب‌وکار‌های دیجیتال، شهروندان کشور و بازگشت اعتماد عمومی ایجاد کرد.

گزارش پنجم کیفیت اینترنت ایران با تکرار گزاره «ایران بدترین وضعیت کیفیت اینترنت در میان ۱۰۰ کشور اول GDP یا همان بزرگ‌ترین کشور‌ها در حوزه اقتصاد را دارد.» شروع می‌شود و براساس آن، وضعیت کیفیت اینترنت کشور تفاوت محسوسی نسبت به گزارش چهارم (جایگاه ۹۵ از ۱۰۰ کشور) نداشته است. به همین دلیل، تجربه کاربران ایرانی اینترنت همچنان با سه گزاره کند (۸۴ از ۱۰۰)، پراختلال (۹۲ از ۱۰۰) و محدود (۹۹ از ۱۰۰) توصیف می‌شود که براساس رده‌بندی میانگین سه شاخص در رتبه ۹۷ از ۱۰۰ کیفیت اینترنت قرار گرفته است.

جولان فیلترشکن‌ها و استارلینک

با وجود اینکه در سال‌های اخیر به‌خصوص از سال ۱۴۰۱ کارشناس‌ها و فعالان حوزه اینترنت بار‌ها نسبت به تهدید‌های امنیتی فعالیت قابل‌توجه فیلترشکن‌ها در شبکه اینترنت کشور، تحت‌تاثیر اعمال فیلترینگ گسترده هشدار دادند و گوش شنوایی برای این خطر نبوده، حالا می‌توان نتیجه این انکار یا بی‌توجهی را در گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت کشور مشاهده کرد. سقوط آزاد اینترنت کشور در قعر بی‌کیفیت‌ترین و محدودترین اینترنت جهان موجب شده است تا تجربه استفاده اینترنت در ایران فقط از کشور‌های کوبا، ترکمنستان، کامرون، آنگولا، سودان، کنگو و اتیوپی وضعیت بهتری داشته باشد.

درواقع این گزارش تجربه استفاده اینترنت در ایران مانند کشور‌های در وضعیت جنگ و کشور‌های کمتر توسعه‌یافته‌ی دنیا توصیف کرده است. هرچند تداوم فیلترینگ و محدویت‌ها، کاربران ایرانی را بیش‌ازپیش با اینترنت بی‌کیفیت درگیر کرده، اما آنها همچنان با افزایش استفاده از فیلترشکن و استارلینک در مقابل این سیاست اشتباه مقاومت می‌کنند. نیاز ایرانی‌ها به همین دو ابزار، بازار سوءاستفاده یا در مواردی کلاهبرداری از آنها را هم داغ کرده؛ تا جایی که کارشناس‌ها بخشی از علت عدم مقابله یا عزم جدی با مافیای فیلترشکن‌ها را گردش مالی چشمگیر آن می‌دانند.

رضا سپهوند، نماینده مجلس در اظهارات سال گذشته خود درباره ضرورت رفع فیلترینگ اعلام کرده بود که عده‌ای از فروش فیلترشکن سود‌های کلان در حد ۵۰ همت می‌برند و این هزینه از جیب ملت خارج می‌شود. در بخشی از گزارش پنجم کیفیت اینترنت ایران هم به نتایج همکاری کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک با مرکز افکار سنجی «ایسپا» درباره آخرین وضعیت استفاده از فیلترشکن اشاره شده است. طبق این داده‌ها که مربوط به خردادماه ۱۴۰۴ است، در حال حاضر ۸۶ درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند و این در حالی است که بیش از ۶۲ درصد از کاربران تا پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های خارجی و محدودیت‌های شدید اینترنت از فیلترشکن و پروکسی استفاده نمی‌کردند.

بااین‌حال در حال حاضر ۹۳/۸ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. همچنین طبق این گزارش با وجود فیلترینگ، اینستاگرام انتخاب اول ۶۳ درصد از کاربران اینترنت در ایران است. حتی بااینکه نمایندگان مجلس در تیرماه امسال طرحی تصویب و براساس آن، استفاده از ابزار‌های الکترونیکی ارتباطی اینترنتی بدون مجوز مانند استارلینک را ممنوع کردند.

طبق گزارش انجمن، روند استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک، همچنان افزایشی است. پیش از این، انجمن تجارت الکترونیک در گزارش چهارم کیفیت اینترنت، میزان کاربران اینترنت ماهواره‌ای استارلینک را بیش از ۳۰ هزارنفر اعلام کرد، اما به‌گفته نویسندگان گزارش اخیر انجمن، هنوز نتوانسته‌اند آمار جدیدی در این خصوص به‌دست بیاورند.

حمیدرضا احمدی، نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک هم در نشست رونمایی از پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران با اشاره به این موضوع مطرح کرد: «این آمار‌ها برای چندمین‌بار اثبات می‌کند که سیاست فیلترینگ نه‌تنها مشکلاتی را حل نکرده؛ بلکه مشکلات بیشتری هم ایجاد کرده و علاوه بر استفاده قابل‌توجه از فیلترشکن، کاربران استارلینک به‌عنوان یک ابرفیلترشکن هم در ایران ماهانه درحال افزایش است.»

این گزارش همچنین اشاره می‌کند که ایجاد محدودیت‌های گسترده نه‌تنها تاکنون هیچ سودی برای کشور نداشته است، بلکه باعث ترویج استفاده از فیلترشکن‌های خطرناک شده است. هدایت کاربران به این تصمیم علاوه بر تحمیل هزینه‌های اضافه به سبد خانوار، باعث آلودگی شبکه و از آن مهم‌تر، موضوعات ضدامنیتی شده است.

تحدید اقتصاد دیجیتال

همین نگاه امنیتی و محدودکننده حاکمیت به اینترنت در دوران جنگ ۱۲ روزه هم تشدید شد و قطع کامل و اختلال‌های اینترنت، ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر بدنه نحیف اقتصاد دیجیتال وارد کرد. در روز‌های ابتدایی جنگ محمد رهبری، مشاور وزیر ارتباطات، از کاهش ۸۰ درصدی درآمد برخی از کسب‌وکار‌های اینترنتی خبر داد. انجمن صنفی کسب‌وکار‌های اینترنتی نیز ضرر هر یک‌ساعت قطعی اینترنت را برای کسب‌وکارها، بیش از ۱/۵ میلیون دلار خسارت برآورد کرد. همچنین براساس اظهارات وزیر ارتباطات در صحن علنی مجلس، خسارت هر دو روز جنگ برای اقتصاد دیجیتال معادل یک همت بوده است.

البته و باتوجه به اینکه محدودیت‌های جنگی برای اینترنت پس از آتش‌بس ادامه یافت، مشاغل اینترنتی همچنان با ضرر‌های مالی این موضوع دست‌وپنجه نرم می‌کنند و به این دلیل هنوز نتوانسته‌اند به نصف درآمد‌های قبل از جنگ برگردند. جدای از قطع یا اختلال اینترنت، فیلترینگ ابزار‌های تبلیغاتی مشاغل هم به آنها آسیب وارد کرده است.

در اواسط تیرماه همین انجمن تجارت الکترونیک به وزیر ارتباطات نامه زد و خواستار رفع محدودیت‌های زیرساختی ازجمله دامنه گوگل ادز شد. طبق اعلام این انجمن، گوگل‌ادز شریان اصلی هدایت ترافیک کاربران به‌سمت کسب وکار‌های دیجیتال است و انسداد آن موجب کاهش محسوس فروش، افت بازدید و دشواری در فرآیند‌های جذب مشتری شده است. کسب‌وکار‌های مجازی جدای از اعمال محدودیت برای پلتفرم‌ها و سایت‌های بین‌المللی، چندسال است که با ایران‌اکسز شدن هم درگیر هستند.

در دوران جنگ هم با ملی‌شدن اینترنت از این موضوع آسیب زیادی دیدند؛ زیرا آنها بخش قابل‌توجهی از کاربران خود را از طریق سرچ در بستر گوگل جذب می‌کنند. انجمن تجارت الکترونیک هم در گزارش اخیر خود به این موضوع اشاره کرده و براساس آن، از دی‌ماه ۱۴۰۳ تاکنون درصد وب‌سایت‌های ایرانی که در وضعیت خوب، متوسط و بد از نظر شاخص RTT هستند، تغییر محسوسی نداشته‌اند. در این‌مدت، حدود ۲۳درصد سایت‌های پرکاربرد ایرانی در وضعیت کیفیت بد، ۷۰ درصد در وضعیت متوسط و حدود چهار درصدشان در وضعیت خوب قرار داشتند.

این درحالی‌است که در کشور ترکیه فقط پنج درصد سایت‌های پرکاربرد ترکیه در وضعیت کیفیت بسیار بد قرار دارند. علاوه بر این، انجمن فیلتــر کـردن سـایت‌های داخلـی بـرای کاربران خارج از کشـور را عجیب‌تر از فیلتر کــردن ســایت‌های خارجــی دانسته اســت. بر این اساس، بسیاری از وب‌ســایت‌های دولتی و بانک‌هــای ایرانـی بـرای کاربران بین‌المللـی دردسترس نیسـتند. وب‌ســایت‌های مهــم کشــور ازجملــه مجلس، وزارتخانه‌هــا، ســازمان‌های بــزرگ کشــور و... بــرای کاربران خارج از ایران در دسترس نیســتند.

نکته‌ی مهم در این زمینه، این است که از زمان انتشار گزارش چهارم تاکنون، با این‌که تعدادی از دامنه‌ها از محدودیت ایران‌اکسز خارج شدند، اما تعدادی از آنها هم به این محدودیت اضافه شدند. درواقع امروز حدود ۸۰درصد از سایت‌های دولتی، ایران‌اکسز هستند. حتی باتوجه به اینکه در این دوره، هک سامانه‌های بزرگ مالی کشور از طریق سرور‌هایی از داخل ایران بوده، بیش‌ازپیش عبث‌بودن Iran Access کردن وب‌سایت‌های مهم را نشان داده است. درنتیجه انجمن تجارت الکترونیک اعلام می‌کند که ایران اکسز کردن، همانند سازوکار فیلترینگ هزینه‌های سنگینی به کشور و اقتصاد دیجیتال وارد کرده و خواهد کرد.

اینترنت همچنان جنگ‌زده

از آنجا که اینترنت در دوران جنگ ۱۲ روزه با قطع کامل چندروزه و اختلال‌های شدید مواجه شد، گزارش پنجم، وضعیت اینترنت کشور در قبل و بعد از حمله رژیم صهیونیستی را هم بررسی کرده و براساس آن، با گذشت یک‌ماه از جنگ هنوز اینترنت به وضعیت قبل برنگشته است. نرخ پذیرش پروتکل‌های مهم اینترنتی مانند HTTP/۳ و IPv۶ هنوز عادی نشده است.

حتی پروتکل HTTP/۳ همچنان در اغلب اپراتور‌ها مسدود باقی مانده و اختلالات فنی، ادامه دارد. پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک هم در نشست روز گذشته، با تاکید بر اینکه هنوز پروتکل HTTP/۳ (سومین و جدیدترین نسخه از پروتکل HTTP است که برای برقراری ارتباط بین مرورگر وب و سرور استفاده می‌شود) باز نشده است، گفت: «با وجود پایان جنگ، هنوز پروتکل‌های مهم مانند HTTP/۳ مسدود است و پروتکلی مانند IPV۶ نیز با وجود بازگشایی، با اختلال شدید همراه است.

طبق پیگیری که انجام داده‌ایم، پروتکل HTTP/۳ که تاثیر قابل‌توجه‌ای روی کیفیت اینترنت دارد، به دستور شورای عالی فضای مجازی مسدود شده است.» درحالی‌که پیرحسینلو از پاسخگو نبودن مرکز فضای مجازی درباره دلیل تداوم مسدودیت یکی از پروتکل‌های مهم اینترنت خبر می‌دهد، در اوایل تیرماه روزنامه شرق گزارشی درباره کاهش پهنای باند واتساپ به دستور مرکز ملی فضای مجازی منتشر کرد. براساس این گزارش که چندساعت پس از انتشار حذف شد، محمدامین آقامیری، رئیس مرکز ملی فضای مجازی، دستوری مبنی بر کاهش ۵۰ درصدی پهنای باند واتساپ صادر کرده بود.

این تصمیم که بدون اخذ مجوز از رئیس‌جمهور و هماهنگی با وزارت ارتباطات اتخاذ شده، دلیل اصلی کندی و اختلالات این پلتفرم در آن زمان اعلام شد. البته مسئولان دلیل قطع یا اختلال‌های اینترنت ـ چه در زمان جنگ و چه پس از آن ـ را حملات سایبری اعلام کردند. این در حالی است که به اعتقاد کارشناس‌ها، با قطع یا اعمال اختلال در اینترنت نمی‌توان مانع از حملات سایبری شد؛ زیرا بخش زیادی از این حملات ناشی از شبکه داخلی آلوده اینترنت در کشور است.

درمجموع گزارش پنجم از کیفیت اینترنت ایران، درحالی همزمان با جنجال‌های اخیر اینترنت طبقاتی برای خبرنگاران و کسب‌وکار‌ها و یک‌سالگی دولت چهاردهم منتشر می‌شود که بیش‌ازپیش ضرورت و اهمیت رفع فیلترینگ یک‌باره و گسترده را نشان می‌دهد. این درحالی‌است که مسعود پزشکیان در زمان مناظره‌های انتخاباتی، وعده رفع فیلترینگ را به مردم داد و تاکید کرده بود که مقابل این سیاست اشتباه می‌ایستد.

حتی در این مدت بار‌ها از سمت مسئولان مطرح شد که چه رئیس‌جمهور و چه وزارت ارتباطات، اختیار چندانی در رفع محدودیت‌های اینترنت ندارند. حداقل آنچه از دولت فعلی توقع می‌رود این است که صراحتاً بیان کند کدام گروه و جریان ـ به‌خصوص در شورالی عالی فضای مجازی ـ بر سیاست استمرار فیلترینگ استمرار دارند و مسئول این وضعیت دون از شأن اینترنت در ایران، چه کسی است.

کمااینکه وزیر ارتباطات نیز چند روز پیش در صحن علنی مجلس تاکید کرد که فیلترینگ و محدودیت‌ها ارتباط ما را با جهان قطع کرده و باید برداشته شود. حقیقت این است که کشور عمیقا و شدیدا به بازنگری در تصمیم‌گیری و قاعده‌گذاری در حوزه اینترنت نیاز دارد و باید هر چه زودتر به مسیر توسعه واقعی و استفاده از ظرفیت‌های اقتصاد دیجیتال برگشت وگرنه ممکن است با استمرار وضعیت فعلی فرصت‌هایمان را بیشتر و بیشتر از دست بدهیم.