خواسته‌ها و نخواسته‌های‌مان از مذاکرات!
روزنو :سخنگوی وزارت امور خارجه، روز دوشنبه در کنفرانس خبری خود اعلام کرد که به‌زودی دور جدیدی از گفتوگوها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آغاز خواهد شد. این خبر در حالی منتشر شد که روابط ایران با این نهاد بین‌المللی پس از تحولات اخیر، به‌ویژه حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران در جریان درگیری‌های اخیر، با چالش‌های جدی مواجه شده است.
این مذاکرات، که در ادامه دیدار‌های اخیر با حضور مقامات آژانس در تهران برگزار می‌شود، تلاشی برای بازسازی همکاری‌ها و کاهش تنش‌ها در پرونده هسته‌ای ایران است.
این اتفاق در حالی رقم می‌خورد که سابقه روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پر از فراز و نشیب بوده است. پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸، ایران به‌تدریج تعهدات خود را کاهش داد و نظارت آژانس بر فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را محدود کرد.
این محدودیت‌ها شامل کاهش دسترسی بازرسان به سایت‌ها و حذف برخی تجهیزات نظارتی بود. گزارش آژانس در پاییز ۲۰۲۳ نشان داد که اطلاعات جامعی درباره برنامه هسته‌ای ایران در دست نیست و این نهاد قادر به تأیید کامل صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های ایران نیست. این موضوع، همراه با گزارش ۳۱ مه ۲۰۲۴ که ایران را به تخلف از تعهدات پادمانی متهم کرد، به تنش‌ها دامن زد. ایران این اتهامات را سیاسی خوانده و معتقد است آژانس تحت فشار قدرت‌های غربی، به‌ویژه آمریکا و اسرائیل، عمل می‌کند. حملات ژوئن ۲۰۲۵ به تأسیسات هسته‌ای ایران، که به گفته مقامات ایرانی منجر به کشته شدن بیش از هزار نفر، از جمله چند دانشمند هسته‌ای شد، نقطه عطفی در این روابط بود. این حملات، ایران را وادار کرد تا بازرسی‌های آژانس را به حالت تعلیق درآورد و قانونی را اجرا کند که بازرسی‌ها را مشروط به تأیید شورای عالی امنیت ملی می‌کرد. با این حال، سفر ماسیمو آپارو، معاون پادمانی آژانس، به تهران در اردیبهشت ۱۴۰۴ و دیدار با بهروز کمالوندی، نشان‌دهنده تلاش برای احیای گفت‌و‌گو‌های فنی بود.
این دیدار‌ها بر مسائل پادمانی و شفاف‌سازی فعالیت‌های هسته‌ای متمرکز بود. اظهارات بقایی درباره دور جدید مذاکرات، که احتمالاً در هفته آینده برگزار می‌شود، از عزم ایران برای حفظ کانال‌های دیپلماتیک حکایت دارد. او تأکید کرد که سطح همکاری ایران با آژانس پس از حملات اخیر تغییر کرده، اما گفتوگوها ادامه دارد. این مذاکرات در شرایط حساسی برگزار می‌شود؛ ایران با تهدید تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه مواجه است، که می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل را بازگرداند.
بقایی این تهدیدات را بی‌اساس خواند و گفت که این کشور‌ها به دلیل سکوت در برابر حملات به ایران، اعتبار لازم برای چنین اقدامی را ندارند.
با این وجود، هدف اصلی این گفتوگوها، تدوین چارچوبی برای همکاری‌های آینده ایران با آژانس است. ایران خواستار رویکردی فنی و بدون جانبداری از سوی آژانس است و هرگونه دخالت سیاسی را رد می‌کند. در مقابل، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، بر لزوم احیای نظارت‌های دقیق تأکید کرده و در سفر اخیر خود به تهران در فروردین ۱۴۰۴ هشدار داد که فرصت برای توافق محدود است. او عنوان کرد که ایران فاصله کمی با تولید مواد لازم برای سلاح هسته‌ای دارد، ادعایی که ایران آن را تکذیب کرده و بر صلح‌آمیز بودن برنامه خود تأکید دارد. این مذاکرات در بستری از تحولات سیاسی و منطقه‌ای برگزار می‌شود. روی کار آمدن دولت مسعود پزشکیان در ایران، فضایی برای دیپلماسی باز کرده است. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، دیدار خود با گروسی را سازنده توصیف کرد و گفت آژانس می‌تواند نقشی کلیدی در حل مسالمت‌آمیز پرونده هسته‌ای ایفا کند. اما تهدیدات دونالد ترامپ مبنی بر اقدام نظامی در صورت شکست مذاکرات، و فشار‌های اسرائیل، فضای گفتوگوها را دشوار کرده است. همچنین، روابط ایران با روسیه، به‌ویژه پس از امضای توافق همکاری بلندمدت، بر مذاکرات تأثیر دارد.
چالش‌های پیش روی مذاکرات شامل فقدان اطلاعات دقیق درباره برنامه هسته‌ای ایران، به‌ویژه تعداد سانتریفیوژ‌ها و مواد اعلام‌نشده است. آژانس برای بازسازی تصویر کاملی از فعالیت‌های ایران به همکاری گسترده نیاز دارد. اما ایران، به دلیل بی‌اعتمادی به آژانس و سابقه گزارش‌های بحث‌برانگیز آن، محتاط است. آژانس نیز نگران غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد است، که تنها یک گام با سطح تسلیحاتی فاصله دارد. برای موفقیت، ایران باید شفافیت بیشتری نشان دهد و دسترسی محدود به سایت‌ها را فراهم کند. آژانس نیز باید از سیاسی‌کاری پرهیز کرده و بر وظایف فنی تمرکز کند. تجربه برجام نشان داد که همکاری فنی می‌تواند تنش‌ها را کاهش دهد، اما بدعهدی غرب اعتماد ایران را تضعیف کرده است. مذاکرات پیش رو فرصتی برای بازسازی این اعتماد است، اما به اراده سیاسی و اجتناب از فشار‌های خارجی نیاز دارد. موفقیت این گفتوگوها می‌تواند به کاهش تنش‌های منطقه‌ای و باز شدن مسیر مذاکرات گسترده‌تر با غرب منجر شود. در غیر این صورت، خطر ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت یا تشدید تحریم‌ها افزایش می‌یابد. این مذاکرات، آزمونی برای دیپلماسی ایران و تعهد آژانس به بی‌طرفی است.
