شورایاری یکی از ارکان مشارکت دادن مردم در مدیریت کلان شهرها است. اولین شورایاری در سال ۱۳۷۹ وارد عرصه مدیریت شهری شد. آغاز به کار شورایاری‌ها براساس مصوبه جلسه علنی شورای اسلامی شهر تهران در تاریخ چهارم آبان ۱۳۷۸ بود. شورایاری یک نهاد مردمی و محلی است که هدف از تشکیل آن برقراری ارتباط سازمان‌یافته با از طریق نمایندگان‌شان و استفاده از قدرت و توان مردم در بهبود کیفیت زندگی شهری است. اخیراً زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد که شهردار کنونی تهران قصد دارد نهادهای انتخابی که حاصل مشارکت مردم است را تبدیل به نهادهای انتصابی از سوی دولت و شهرداری کند. در ارتباط با این موضوع گزارش پیش رو را می‌خوانید:

علیرضا زاکانی شهردار تهران قصد دارد هیات امنای محلات را جایگزین شورایاری کند. وی خرداد ماه سال جاری با ابلاغ احکامی به تعدادی از اعضای معتمدین محله در برج میلاد تهران به ایجاد هیات امنای محلات رسمیت بخشید.

هیات امنای محلات در چارچوب نظام‌نامه مشارکت محله‌ای با مصوبه شورای ششم شهر تهران شکل گرفته و به تعبیری جایگزین شورایاری‌ها شده است. اما این نظام‌نامه با انتقادات فراوانی حتی در میان اعضای شورای شهر تهران روبرو شده است. یکی از ایرادات وارده انتخاب مدیرانی است که برای ساکنین محلات شناخته شده نیستند. نظام‌نامه مشارکت محله‌ای با این هدف تصویب شده تا امورات محله به ساکنین آن واگذار شود اما سوالی که بسیاری مطرح می‌کنند این است که نظام‌نامه چه تفاوتی با شورایاری دارد؟ از کدام پشتوانه قانونی برخوردار است؟ و آیا شهرداری قصد دارد تا آن را جایگزین شورایاری‌ها کند؟

شورایاری
سابقه شورایاری در تهران به اندازه سابقه شورای شهر است. قانون «تشکیلات، وظایف و انتخاب شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران» به شورای شهر اختیار می‌دهد با تأسیس انجمن و شورای محلی شهروندان را به مشارکت در امور شهری تشویق کنند. (ماده ۷۱، بند ۷). از این رو شورای شهر تهران تصمیم گرفت با استناد به همین بند انجمنی را در سطح محله ایجاد کند تا نیازها و مشکلات ساکنین محله را با شورا در میان بگذارند و خط‌مشی و برنامه‌های شهرداری را برای ساکنین شرح دهند. اما به دلیل اختلاف نظر میان دستگاه‌های اداری و مخالفت برخی از مسئولان و تصمیم‌گیران در دولت، شورای شهر و قوه قضاییه، اجرای کامل این طرح تا دوره پنجم شورای شهر معطل ماند.
مشکل اصلی که باعث بروز این اختلاف شد؛ اصل نهاد شورایاری نبود. قانون مجوز برگزاری انتخابات به شورای شهر نداده بود. در نهایت هیات وزیران در دولت یازدهم مصوبه‌ای را گذراند که طبق آن به وزارت کشور اجازه داده شد مقدمات برگزاری انتخابات شورایاری‌ها را در شهر تهران فراهم سازد. اما پس شکایت سازمان بازرسی کل کشور به دیوان عدالت اداری مصوبه هیات وزیران درباره برگزاری انتخابات شورایاری‌ها و همچنین مصوبه سی و پنجمین جلسه شورای شهر اول با موضوع تشکیل شورایاری‌ها باطل شد.

مشارکت محله‌ای

پس از انحلال شورایاری‌ها، شورای ششم تهران طرح دیگری تصویب کرد که در واقع نسخه‌ای غیر انتخابی از شورایاری‌ها است. به باور طرفداران این طرح پشتوانه آن ماده ۶۵ قانون برنامه توسعه سوم است که شهرداری را موظف می‌کند تا لایحه نظام نامه مشارکت محله‌ای شهروندان را تهیه و به شورای شهر ارسال کند.
این طرح به جای شورایاری یک هیات امنا برای محله پیش‌بینی کرده است. هیات امنای محلات از معتمدین محله و نمایندگان سازمان‌ها و نهادهای دولتی آن محله تشکیل می‌شود. هیات امنای پیش‌بینی شده در نظامنامه مشارکت محله‌ای ترکیبی حقیقی و حقوقی دارد که هیچ یک انتخابی نیست. در حالی که شورایاری ترکیبی از اشخاص حقیقی و نهادهای حقوقی بود که البته تنها اشخاص حقیقی آن انتخابی بودند. نهادهای حقوقی شامل نماینده شهرداری ناحیه، نماینده مدیران مدارس به انتخاب آموزش و پرورش منطقه،، نماینده ائمه جماعات محله به انتخاب سازمان امور مساجد، نماینده هیئات مذهبی به انتخاب سازمان تبلیغات، نماینده سمن‌های فعال در محله به انتخاب سازمان سمن‌ها و نماینده بسیج به انتخاب سپاه، شش عضو حقوقی شورایاری می‌شدند که هرکدام توسط یک ارگان معرفی می‌شد؛ نماینده هیئت مذهبی را سازمان تبلیغات معرفی می‌کرد، نماینده سمن‌ها را ستاد سمن‌ها، نماینده بسیج را سپاه، نماینده ائمه جماعات را امور مساجد و نماینده مدیران مدارس را آموزش و پرورش معرفی می‌کرد. افزایش مشارکت مردم در فعالیت‌های محله و ترویج نظام محله‌محور از جمله اهداف برجسته طرح نظامنامه مشارکت محله‌ای است، با این وجود سازوکاری برای نحوه مشارکت مردم در این طرح دیده نمی‌شود. این نکته انتقاد بسیاری را برانگیخته است چون علیرغم تلاش‌های صورت گرفته برای جبران خلاء شورایاری‌ها، هنوز جای خالی آن در پایتخت احساس می‌شود.

ضرورت احیای شورایاری‌ها

بسیاری از فعالان شهری از جمله اعضای فعلی شورای شهر تهران هنوز خواهان احیای شورایاری‌ها هستند. طرفداران احیای شورایاری استدلال می‌کنند شورایاری می‌توانست در دراز مدت زمینه مشارکت همه شهروندان را در امور محلات فراهم سازد. نگاهی سطحی به عملکرد شورایاری‌ها در مناطق مختلف تهران نشان می‌دهد که اعضای این نهاد بیشتر با سرکشی به محلات، گفت و گو با شهروندان و مقامات محلی و انتقال مشکلات محله سعی کرده‌اند تا ارتباط میان شهروندان و مسئولان و تصمیم‌گیران شهری را نزدیک‌تر کنند. به طور مثال شورایاری‌ها از اعضای شورای شهر، شهرداران منطقه و مسئولان شهرداری مرکز دعوت می‌کردند تا به سرای محله آمده و با اهالی محله مستقیم گفت و گو کنند. پروژه‌های معطل مانده را پیگیری می‌کردند تا به سرانجام برسد. زمینه برگزاری برنامه‌های تفریحی و سرگرمی در سرای محله برای اهالی فراهم می‌کردند و نهایتاً بر چرخه بودجه شهرداری در محلات نظارت داشتند. ستاد شورایاری در این زمینه دوره‌های آموزشی ویژه‌ای برای شورایاران برگزار می‌کرد. اما اکنون در غیاب شورایاری شهروندان چه می‌توانند بکنند؟

ناکارآمدی مدیریت متمرکز

این باور قوی در میان مسئولان و فعالان شهری وجود دارد که شورایاری برای یکی از بزرگترین پایتخت‌های خاورمیانه حکم آب ریخته شده‌ای را دارد که دیگر نمی‌توان آن جمع کرد. تهران با وجود مسائل متنوع و تکثر محلاتش دیگر با مدیریت متمرکز قابل اداره نیست. از این رو شهرداری تهران نیز پس از غیرقانونی شدن شورایاری‌ها، نهاد جدیدی را راه اندازی کرده که علیرغم نواقصش بتواند زمینه مشارکت شهروندان در محلات را فراهم کند تا موانع قانونی برای احیای شورایاری‌ها رفع شود. هیاتی که اعضایش در واقع همان اعضای شورایاری‌ها هستند که پیشتر از سوی مردم انتخاب شده بودند. معاون فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران نیز تصدیق کرده است که جمعی از هیات امنای فعلی محلات اعضای همان شورایاری‌ها هستند. در واقع شهرداری تهران از شورای شهر خواسته تا با فعال کردن «ستاد مشارکت محلات» زمینه حضور اعضای شورایاری را به عنوان اعضای ناظر بر هیات امنای محلات فراهم کند. کار ستاد مشارکت محلات راه‌اندازی هیات امنای محلات است. از این رو می‌توان گفت گر چه شورایاری‌ها منحل شده اما حداقل در دوره جاری در عمل چیزی تغییر نکرده است و اکنون نیز می‌توان وظایف شورایاری‌ها را با نامی دیگر دنبال کرد تا موانع قانونی برای احیای شورایاری‌ها رفع شود.