همتی می‌تواند هم بازار را راضی نگهدارد و هم قیمت دلار را متعادل کند؟

درحالی‌که تکذیبیه‌های استعفای محمدرضا فرزین رئیس کل بانک مرکزی پشت هم از راه می‌رسید، خبری که در صفحه شخصی سیدمهدی طباطبایی، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رئیس‌جمهور منتشر شد، شایعه بازگشت عبدالناصر همتی به بانک مرکزی را به واقعیت بدل کرد. او بعد از محسن نوربخش، دومین رئیس کل بانک مرکزی است که دو بار ریاست این بانک را بر عهده می‌گیرد.

به گزارش روز نو بلافاصله پس از انتشار خبر بازگشت همتی، تیتر‌هایی از سوی برخی رسانه‌های اصولگرا در مذمت این انتخاب منتشر شد. خبرگزاری مهر حضور دوباره همتی را با تیتر «تغییرات بدون تغییر» روی خروجی قرار داد. رجانیوز هم با تیتر «مجرم به محل جرم باز می‌گردد» واکنشی تند علیه انتخاب همتی نشان داد. تیتر «سلطان نوسان برگشت» هم دیگر واکنشی بود که در فضای مجازی می‌چرخید.

همتی وزیری بود که با کمترین آراء نمایندگان در تیم دولت چهاردهم انتخاب و هفت ماه پس از تصدی وزارت برکنار شد. سابقه کوتاه او در وزارت اقتصاد، برای بررسی عملکرد او قابل اتکا نیست. هرچند در همین دوره کوتاه هم اقداماتی مثل ایجاد بازار توافقی ارز و تلاش برای نزدیک کردن نرخ دولتی به بازار در کارنامه همتی وجود دارد- که البته همین هم دامنگیر او شد- ولی کارنامه او در دوره ریاست ۳۴ ماهه‌اش در بانک مرکزی زوایای بیشتری از عملکرد او را نشان می‌دهد.

او ریاست بانک مرکزی را با دلار ۱۲ هزار تومان برعهده گرفت و روزی که از بانک مرکزی می‌رفت دلار به ۲۲ هزار و ۵۰۰ تومان رسید. از مرداد ۱۳۹۷ تا خرداد ۱۴۰۰ اتفاقات زیادی افتاد. در دوره همتی قیمت دلار حتی به ۳۲ هزار تومان هم رسید ولی دوام پیدا نکرد و تا کانال ۲۲ هزار تومان پایین آمد.

در این ۳۴ ماه تحریم‌ها شدیدتر شد و همه‌گیری کرونا شرایط را برای کار و فروش نفت سخت کرد. ارز حاصل از صادرات نفت به دو دلیل افت فروش و کاهش شدید قیمت جهانی، به شدت کم شد. آذر ۱۴۰۱ همتی در توصیف این شرایط به هم‌میهن گفته بود: «اگر گمان کردید که با ۲۰۰ هزار بشکه صادرات نفت آن هم با قیمت بشکه‌ای ۲۰ دلار در شرایطی که کرونا در شدیدترین حالت بروز کرده بود، می‌شد همه قیمت‌ها را ثابت نگاه داشت، نادرست فکر کرده‌اید.»

در دوره همتی با شرایط ویژه‌ای که داشت قیمت دلار ۸۷ درصد افزایش پیدا کرد. اما در دوره ۲۶ ماهه ریاست محمدرضا فرزین و در حالی که فروش نفت بسیار بیشتر از دوره قبل شد قیمت دلار ۳۷۰ درصد افزایش پیدا کرد.

انتصاب فرزین در دی‌ماه ۱۴۰۱ پس از آن صورت گرفت که در پی جهش‌های اولیه ارز، رئیس کل قبلی کناره‌گیری کرد. فرزین با شعار «مدیریت بازار ارز و واقعی‌سازی نرخ‌ها» بر سر کار آمد. او تأکید داشت که نرخ دلار باید بر اساس واقعیت‌های اقتصادی تعیین شود و به دنبال حذف رانت ناشی از چندنرخی بودن ارز بود. در همان هفته‌های نخست، سیاست‌هایی را اعلام کرد؛ از جمله حذف دلار توافقی و راه‌اندازی بازار مبادله ارز و طلا.

بانک مرکزی وعده داد که از بهمن ۱۴۰۱ همه صرافی‌ها ارز را با نرخ یکسان و اعلام‌شده در سامانه بازار متشکل ارزی بفروشند تا رانت اختلاف نرخ از بین برود. همچنین «مرکز مبادله ارز و طلا» به عنوان مرجع یکپارچه عرضه ارز راه‌اندازی شد. در آغاز کار فرزین، نرخ دلار آزاد حدود ۴۱ هزار تومان بود. ولی تنها چهل روز بعد، بازار ارز وارد فاز صعودی تازه‌ای شد. در ۲۵ بهمن دلار از ۴۵ هزار تومان عبور کرد و ظرف دو هفته به حدود ۵۸ هزار تومان رسید.

فرزین در واکنش به این افزایش ۴۱ درصدی گفته بود: «این قیمت‌ها واقعی نیست و به‌زودی کاهش خواهد یافت». اما بازار برخلاف این گفته‌ها عمل کرد. بهار ۱۴۰۲ دلار در کانال ۵۰ هزار تومان نوسان می‌کرد، اما این ثبات پایدار نماند.

از میانه سال، موج تازه‌ای از افزایش نرخ ارز آغاز شد و تا پایان سال به محدوده ۶۵ هزار تومان رسید. فرزین باز هم بر «غیرواقعی بودن نرخ‌ها» تأکید داشت. شکاف بین ارز رسمی و آزاد بزرگ‌تر شد و صادرکنندگان انگیزه‌ای برای عرضه ارز در نرخ‌های پایین نداشتند. صرافی‌ها نیز با محدودیت‌های شدید مواجه شدند. حدود ۶۰۰ صرافی عملاً تعطیل شدند.

قبل از فرزین، روزانه ۲۰ تا ۳۰ میلیون دلار اسکناس در صرافی‌ها معامله می‌شد. اما سیاست تمرکز عرضه ارز در مرکز مبادله، همراه با افزایش کارمزد‌ها و بوروکراسی، تقاضا را به بازار آزاد کشاند. واردکنندگان برای تأمین ارز به مشکل خوردند و هزینه بوروکراسی ارزی به قیمت کالا‌ها منتقل شد و تورم بیشتر شد.

از مرداد ۱۴۰۳ دلار دوباره رو به افزایش گذاشت. در پاییز ۱۴۰۳ از کانال ۷۰ هزار تومان، سپس ۸۰ هزار تومان و در زمستان از ۹۰ هزار تومان عبور کرد. فروردین ۱۴۰۴ دلار از ۱۰۵ هزار تومان رد شد. مهرماه به ۱۱۸ هزار و در آذر ۱۴۰۴ از ۱۲۱ هزار تومان نیز عبور کرد. در این مدت، فرزین همان موضع قبلی را حفظ کرد: «نرخ‌ها واقعی نیستند». اما بازار آزاد مسیر خود را رفت.

این روز‌ها همین طور که نرخ ارز رکورد‌های جدید ثبت می‌کند، بازار در اعتراض به این جهش‌های قیمت معترض شد و در ساعاتی از روز یکشنبه و دوشنبه، کاسبان، مغازه‌ها را تعطیل کردند. معاملات ارز متوقف شده. نه کسی می‌خرد، نه کسی می‌فروشد. همین توقف معاملات هم قیمت را اندکی کاهش داد و به کانال ۱۳۷ هزار تومان بازگرداند. حالا و در دوره صعود جهشی دلار، همتی به بانک مرکزی می‌گردد.